VĂN BIA LÊ SƠ
PGS.TS. Phạm Thị Thuỳ Vinh
Giới thiệu –Ttổ chức biên dịch – Hiệu đính
Nhóm biên dịch : Phạm Thị Thuỳ Vinh – Trần Thị Kim Anh – Trương Thị Thuỷ - Nguyễn Ngọc Thanh
Công trình Văn bia Lê Sơ là tập hợp đầu tiên về văn bia thời Lê Sơ của nước ta, từ Cao Bằng, Lai Châu, Hòa Bình, Quảng Ninh, Vĩnh Phúc, Hà Nội… kéo dài về phía nam đến Thanh Hóa. Đây là sự tiếp nối của việc nghiên cứu văn khắc Hán Nôm từ Bắc thuộc, Lý Trần đến thời kỳ Hậu Lê do Viện nghiên cứu Hán Nôm tiến hành từ nhiều năm trước đây.

Từ điển tác gia đầu tiên về Nguyễn Trãi
Đây là thử nghiệm đầu tiên cho việc mở rộng cấu trúc vi mô (tức cấu trúc của mục từ) trong từ điển học để một mục từ chứa đựng nhiều nội dung thông tin khác nhau như nguồn gốc và lịch sử phát triển của từ đó (thuộc từ nguyên học), so sánh với các ngôn ngữ khác (tiếng Hán, Mường, Tày, Rục, Khmer...), phê phán văn tự học, cung cấp thông tin giám thưởng (lịch sử tiếp nhận), đồng nghĩa - trái nghĩa, phong cách tu từ...

Cuốn sách gồm hơn 2.500 mục từ với 12.000 lượt âm tiết được khảo sát. “Nguyễn Trãi Quốc âm từ điển” đồng thời là từ điển văn hóa, trong đó có nhiều mục từ về phong tục tập quán cổ (hiện đã mất), ví dụ: lễ xua na, thần na, chong đèn chực tuổi, thái cầu, đốt trúc, lễ đẩy xe,...

Tuy thế đối với con vua cháu chúa hay những gia đình dòng dõi Nho học... các bà đã để lại những tác phẩm có vị trí xứng đáng đối với nền văn học nước nhà. Cũng là những xúc cảm, những nỗi đau nợ nước tình nhà, song ở các nữ tác gia, các "Nội tướng" thì cái "tình" ấy cái "cảm" ấy rất đặc biệt và có những nét rất riêng, rất rộng lớn song lại cụ thể, tế vi và thật gần gũi với tất cả mọi người

Văn bia thời Mạc được sưu tập ở đây, bao gồm những văn bản được khắc trong thời kỳ nhà Mạc trị vì (1527-1592) có niên hiệu nhà Mạc. Văn bia thời Mạc được sưu tập chủ yếu từ các thác bản văn bia hiện lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, đã được thẩm định và bổ sung từ tư liệu điền dã trong nhiều năm qua. Văn bia thời Mạc thực sự là nguồn tư liệu không thể thiếu khi nghiên cứu về nhà Mạc và xã hội thời nhà Mạc.

Hệ thống Văn miếu Văn từ Văn chỉ từng tồn tại trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc, với tư cách như một loại hình di tích của Nho giáo liên quan đến truyền thống hiếu học tại địa phương, làm thành một phần của nội dung cuốn sách...

Quốc sử di biên đúng như tên gọi là bộ sử ghi chép những sự kiện lịch sử còn sót lại (di biên) mà bộ Đại Nam thực lục (quốc sử) vì nhiều lý do khác nhau đã không ghi chép. Nội dung của Quốc sử di biên bao quát rộng rãi và phong phú, ngoài những tư liệu mang tính quan phương, còn không ít tư liệu do tác giả sưu tầm qua các chuyến đi thực tế ở các địa phương, vì thế đây là nguồn "dã sử" đáng được chú ý. Quốc sử di biên tuy ghi chép theo lối biên niên, nhưng lời văn sinh động và xen lẫn nhiều thơ nên hấp dẫn người đọc.

Sách Hán Nôm các dân tộc thiểu số ở Việt Nam có nội dung rất phong phú, gồm nhiều chủng loại khác nhau như: hát, truyện thơ, y dược, tôn giáo, sách dạy học... Sách về hát có hát sli và lượn của người Tày - Nùng, hát then và ca đám cưới của người Tày, hát giao duyên nam nữ của người Dao. Các truyện thơ Nôm như: Đinh Quân truyện, Kim Quế truyện, Lưu Đài - Hán Xuân, Toọng Tương truyện... Sách y dược chiếm một số lượng không nhỏ, ghi chép các bài thuốc chữa bệnh theo kinh nghiệm dân gian, bổ sung vào kho sách đông y Việt Nam. Sách tôn giáo thường chép các bài cúng trong các dịp tế lễ của người dân tộc như cúng nhà mới, cầu mùa, trừ ma tà, phù chú...

Các truyện thơ Nôm phản ánh chân thực cuộc sống sinh động của đồng bào các dân tộc thiểu số Việt Nam thông qua các hoạt động văn hóa lễ hội, văn hóa tâm linh, những phong tục tập quán và tín ngưỡng dân gian đầy bản sắc, những câu chuyện chất chứa tính đạo lý, thiện ác phân minh, tất cả nhằm hướng tới xây dựng một xã hội cộng đồng tốt đẹp thuần hòa và những khát vọng vươn lên... Đây chính là nguồn tài liệu vô giá để nghiên cứu lịch sử, văn hóa, xã hội của mỗi địa phương, mỗi tộc người và của đại gia đình các dân tộc Việt Nam.

"... Chùa Trấn Quốc, một ngôi chùa được coi là cổ nhất và nằm ở một vị thế đẹp nhất đất Thăng Long - Hà Nội - trên đảo Kim Ngư, bên cạnh đường Thanh Niên thơ mộng, giữa Hồ Tây quyến rũ. Chùa Trấn Quốc gắn liền với lịch sử xây dựng quốc gia độc lập tự chủ từ thời Lý Nam Đế (544-602). Theo sử sách, chùa xưa tên là Khai Quốc được vua Lý Nam Đế dựng khoảng năm 544 - 548, khi ấy chùa nằm ở ngoài bãi sông Hồng. Vào khoảng những năm thuộc niên hiệu Hoằng Định (1600-1618) mới chuyển vào vị trí hiện nay. Trong chùa hiện còn lưu giữ nhiều tư liệu chữ Hán chữ Nôm: hoành phi, câu đối, văn bia, v.v... đã làm tăng thêm bề dày lịch sử và nét đẹp văn hóa của chùa...

"Từ nguồn tài liệu Hán Nôm, công trình giới thiệu khái quát lịch sử giáo dục và khoa cử Nho học ở Việt Nam, đồng thời đi sâu phân tích và hệ thống một số khía cạnh về giáo dục và khoa cử Nho học thời Lê, như thể chế, tổ chức trường học, cũng như nội dung học tập, thi cử, nội dung bài thi, người đỗ đạt và truyền thống khoa bảng, truyền thống hiếu học. Một nội dung quan trọng khác là tuyển dịch nguyên văn một số bài văn sách đình đối của các danh nho thời Lê, góp phần nghiên cứu không chỉ về giáo dục và khoa cử Nho học, mà còn góp phần tìm hiểu thể chế chính trị, tư tưởng, biến động xã hội ở Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử. Trên cơ sở đó rút ra những bài học về giáo dục và sử dụng nhân tài của người xưa, có ý nghĩa nhất định trong công cuộc xây dựng đất nước hiện nay" (trích Lời nói đầu cuốn sách).