THỰC TRẠNG TƯ LIỆU HÁN NÔM Ở MỘT XÃ VÙNG TRUNG DU ĐẤT KINH BẮC

NGUYỄN HUY THỨC

Viện Nghiên cứu Hán Nôm

Cuối năm 1995 chúng tôi được cử về công tác khảo sát, sưu tầm tư liệu Hán Nôm tại xã Danh Thắng, huyện Hiệp Hòa tỉnh Hà Bắc. Đích thân được thâm nhập cơ sở thực tế nên đã có được nhận thức cụ thể sống động.

Danh Thắng là một xã tọa lạc tại vùng trung tâm huyện, tiếp giáp với bốn xã Đức Thắng, Thường Thắng, BắcLý và Đoan Bái. Địa bàn xã tương đối rộng dân số cũng đông, nhưng đất đồi bạc màu nên đời sống nhân dân chưa cao. Xưa kia tên thường gọi là các làng Hạ, làng Chùa, làng Ngoại, Trại My thuộc tổng Đức Thắng. Rồi sau đổi thành xã Đại Đồng gồm các thôn Danh Thượng, Thống nhất, Đại Đồng... Cho tới ngày nay xã Danh Thắng đã có tới mười bảy đơn vị hành chính dưới sự chỉ đạo của Ủy ban nhân dân xã. Hiện tại ở mỗi đơn vị hành chính ấy đều đã được dan dựng nên những ngôi nhà thờ mới (gọi là đình chùa).Hình thức tuy còn nhỏ bé sơ sài nhưng cũng đủ có hoành phi câu đối phong phú, làm nơi thờ cúng Phật Thánh làm nơi sinh hoạt tinh thần cho các cụ cao tuổi đỡ phải đi lại xa xôi.

Khi về tới xã công tác chúng tôi đã được ngay các đồng chí lãnh đạo địa phương từ đồng chí Bí thư, Chủ tịch, Trưởng Ban văn hóa cùng các cụ và dan rất niềm nở tiếp đón và nhiệt tình tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ chúng tôi hoàn thành nhiệm vụ. Tới mỗi một thôn chúng tôi đều được trực tiếp nhận sự trao đổi chỉ bảo của các cụ cao tuổi. Qua lời các cụ thuật lại thì xưa kia địa phương này thuộc vùng đất văn hiến. Đình chùa miếu mạo rất đầy đủ, bia đá cùng các loại hình văn bản Hán Nôm rất phong phú. Nhưng rồi vật đổi sao dời, các di tích lịch sử cũng theo đó chịu chung số phận: đình bị giặc phá hủy rồi thành sân kho, cùa thành trụ sở hội trường, miếu thành nhà trẻ trường học v.v...May thay mấy năm gần đây được Đảng và Nhà nước quan tâm có chủ trương khôi phục nền văn hóa truyền thống. Lại được chính quyền cơ sở tạo điều kiện, nhân dân nhiệt tình đóng góp công của, mới ít nhiều xây dựng, củng cố lại nhưng di tích lich sử địa phương ở từng thôn xóm, khơi dậy truyền thống tốt đẹp, lòng yêu quê hương của chính mình.

Thôn Danh Thượng có đình chùa mới được củng cố lại. Câu đối hoành phi đa phần đều được sưu tầm theo ký ức của các cụ cao tuổ. Tuy vậy có nhiều bộ, đôi có nội dung rất hay ca ngợi truyền thống quê hương như câu:

Phiên âm:

Thắng địa tài bồi lien phúc quả,

Đức môn tự ám phát anh hào.

Dịch nghĩa:

Đất đẹp vun trồng nên quả phúc,

Đức cao tự lắng nảy anh hào.

Đình Danh Thượng thờ đức thánh Cao Sơn Quý Minh là người anh hùng đã có công đánh giặc ngoại xâm giữ yên đất nước. Hiện còn một đạo sắc Khải Định 9 ( 1924 ) ban cho địa phương thờ Ngài. Rất may mắn chúng tôi đã tìm được thần itích đức Cao Sơ Quý Minh tại kho lưu trữ Viện Nghiên cứu Hán Nôm mà địa phương đang cần để đối chiếu so sánh với cuốn thần tích đã có ở địa phương. Chùa Danh Thượng cũng vừa được củng cố hiện đã cí hơn chục bộ câu đối hoành phi. Trong đó có câu:

Phiên âm:

Từ phong hạo hạo tường vân nhiễu

Pháp vũ phi phi thụy khí nồng

Dịch nghĩa:

Gió từ mênh mang mây lành quấn quýt,

Mưa pháp ngào ngạt khí đẹp bao quanh.

Hiện tại ở địa điểm này còn một cây hương ba mặt dựng trước sân chùa ghi là " Danh thắng xã Nội thôn tự bi " dựng năm Vĩnh Thịnh 2 ( 1716 ) ghi về việc dân làng bầu hậu Phật cho vợ chồng ông Ngọ Đình Nhậm có công đóng góp cho việc xây dựng đình chùa làng. Cây hương này hiện có thác bản cố 8601 - 8603 ở kho lưu trữ Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Tại Đồng Tiến có ngôi đền tư của dòng họ La do cụ La Văn Đường là hậu duệ, giáo viên cề hưu đang trông coi có tên là Lạc Thiện đường thờ vọng đức Trần Hưng Đạo còn được bảo tồn nguyên vẹn. Các đồ tế khí, chuông đồng, câu đối hoành phi phong phú. Nội dụng ca ngợi đức thiêng của vị anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo, dân địa phương gửi gắm lòng tin và cầu xin những điều mong ước thầm kín ở Người. Có câu đối ca ngợi quê hương như:

Phiên âm:

Nhất thủy tiền khai minh thiên đia,

Chúng sơn hoàn bão thúy châu cơ.

Dịch nghĩa:

Một dòng sông mở trước đền rõ rệt nơi đất thiện,

Cả dãy núi vây bọc, xanh biếc khu nền châu.

Trong thôn Thống Nhất ở Trung Phú cóđình Thượng Thư thờ đức Thành hoàng làng do cụ Nguyễn văn Tửu được cử trông coi đèn hương. Đây là một ngôi đình mới trùng tu lại trên cơ sở chỉ còn lại gian " chuôi vồ " hậu cung. Trên cây nóc có ghi " Hoàng triều Duy Tân tam niên, tuế thứ Kỷ Dậu nhị thập tứ phật thụ trụ thượng lương ".Nghĩa là: Đặt cây nóc ngày 24, năm Kỷ Dậu niên hiệu Hoàng triều Duy Tân thứ 3 ( 1909 ) . Nhưng thực ra dân mới làm lại phần lớn. Các hoành phi câu đối ở ngôi đình này theo các cụ cao tuổi là làm lại đúng y như cũ theo sự thuộc lòng của các cụ như câu:

Phiên âm:

Đức đạo cứu dân, chiêu linh hiển liệt dương an ghĩa.

Công đa hộ quốc, lịch triều phong tặng biểu tinh trung.

Dịch nghĩa:

Đạo đức cứu dân, rờ rỡ linh thiêng nêu gương an nghĩa,

Công nhiều giữ nước, các triều phong tặng tỏ rõ tinh trung.

Hiện di văn nói về lai lịch vị thành hoàng này không còn nhưng ở kh lưu trữ Viện Nghiên cứu Hán Nôm còn một thác bản văn bia 4 mặt. Có tên là: " Danh Thắng xã Thượng Thư đình bi" số 8591 - 8594 ghi danh sách những người đóng góp công của trog việc dựng cột hương đình Thượng Thư này.

Có một niềm phấn khởi cho chúng tôi, những người đi sưu tầm tư liệu Hán Nôm là ở đây chúng tôi được tiếp xúc cuồn Nguyễn tộc gia phả ( gia phả họ Nguyễn ) do ông Nguyễn Văn Vĩnh, hậu duệ dòng họ cho xem. Sách gồm 37 tờ - khổ 14 x 11 cm, toàn chữ Hán và Nôm. Được chép năm Duy tân 9 ( 1915 ) ghi lại 10 đời từ cụ Phúc Tiến công đến cụ Trức Nhân công gốc ở làng Cát Xuyên huyện Hậu Lộc phủ Thiệu Hóa tỉnh Thanh Hóa rời đến đây lập nghiệp.Hiện nay con cháu đông đúc và tiến bộ mọi mặt. Được biết ở địa phương cũng còn có một số gia đình còn giữ được sách vở tư liệu Hán Nôm, nhưng với nhiều lý do họ chưa tiện giới thiệu.

Thôn Đồng Tâm gồm năm đơn vị hành chính nhưng đa phần là mới ra ở. Riêng ở Nam Ninh có một ngôi miếu thờ thành hoàng địa phương. Nhưng không còn một tư liệu gì, ngoài môt số đạo sắc phong đã rất nát bởi nạn lụt năm 1971 gây nên, không tài nào đọc nổi. Ngoài ra có một ngôi chùa mới dựng lại, hiện còn một cột hương dựng trước sân chỉ còn đọc nổi ba chữ " Bảo Lâm tự" mà thôi.

Về tư liệu Hán Nôm thuộc xã Danh Thắng, chúng tôi còn giúp địa phương tìm được cuốn Danh Thắng xã khoán lệ, ký hiệu AF a13/5 tại kho lưu trữ Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Sách này vốn là của địa phưong nhưng nay đã thiếu vắng. Sách ghi rõ 15 điều quy định tổ chức luật lệ ở xã với mục đích rèn luyện tạo cho con người có những phâm hạnh cần thiết để ây dựng đạo lý làm người. Lòng yêu mến, ý thức xây dựng và bảo vệ quê hương mình. Ví như điều ba quy định:

Hoặc hữu bất hiếu bất mục bất thuận hương đảng, bất đắc ý mão tọa nhập đình trung, dĩ trọng nhân luân chi bản...

Nghĩa là: "Nếu có kẻ nào đó bất hiếu, mất đoàn kết, không thuận hòa với làng xóm thì không được áo mũ ngồi trong đình, để tỏ sự coi trọng cái gốc nhân luân..." Quyển khoán lệ này được lập vào năm Cảnh hưng 21 ( 1821 ) .

*

**

Hiệp hòa đất rông, xưa kia đây cũng là một vùng nhiều danh nhân, nhất là các quan Thái giám trải các triều đại. Lăng niếu nhiều nhưng nay đã mai một không còn được mấy, kể cả các tư liệu bằng văn tự Hán Nôm cũng cùng chung số phận. Các xã như Bắc Lý, Xuân Cẩm, Đông Lỗ, Thường Thắng nơi chúng tôi đã đến điều tra sưu tần thì thấy rằng di sản văn hóa nói chung, tư liệu Hán Nôm nói riêng bị mai một hầu hết. Thậm chí có những nơi chỉ còn lại ít mảnh bia đá vụn vặt mà thôi. Một nghịch lý xảy ra là nơi xưa kia là đất văn hiến, vốn có truyền thống văn hóa ở trình độ cao, mà nay lại ở vào tình trạng lãng quên như vậy. Thiết nghĩ dù thời gian có phôi pha, khách quan có ảnh hưởng. Nay cấp lãnh đạo cơ sở cùng nhân dân địa phương rất nhiệt tình hăng hái muốn được đóng góp xây dựng lại những " gia sản tinh thần" quý giá vốn có của mình. Họ kỳ vọng ở vốn quý đó, mong muốn đợc phát huy ngang tầm với truyền thống và thời đại.

Thông báo Hán Nôm học 1995 (tr.401-407)